تاريخ : 1390/12/11
کد مطلب: 160
مجموعه مقالات كنگره شيخ ابو الفتوح رازى (ج ۲)

مجموعه مقالات كنگره شيخ ابو الفتوح رازى (ج ۲)

عنوان: مجموعه مقالات كنگره شيخ ابو الفتوح رازى (ج ۲) (روش تفسيرى)

به کوشش: جمعى از فضلا و نويسندگان

تعداد جلد: جلد دوم (۳۳۶ صفحه)، وزیری

ناشر: دار الحديث

محل نشر: قم

تاریخ انتشار: ۱۳۸۴ 

۱۲. جامعه ‏پردازى در تفسير ابو الفتوح رازى/ رضا بابايى

نويسنده در اين مقاله بر آن است تا انگيزه مؤلف از نگارش تفسير را بنماياند. به اعتقاد وى هر چند تفسير نگارى امرى ارادى است، اما ويژگى‏ هاى زمانى و مكانىِ مفسر او را بر آن مى ‏دارد كه به نگارش تفسير قرآن بپردازد. او در تبيين نظر خويش به بيان اوضاع عصر وى پرداخته و آورده است كه ابو الفتوح رازى، علاوه بر انگيزه ‏هاى علمى در تفسير، در پى مردمى ‏تر كردن اين علم نيز بوده است. بدين رو، تفسير خود را به زبان و در حال و هوايى مى ‏آفريند كه هم پسند خواص باشد و هم فوايد آن، گروه‏ هاى ديگرى از مردم را بهره رساند. و سپس به پاره ‏اى نمونه‏ ها و نشانه ‏ها در تفسير او اشاره مى ‏كند كه اين سمت و سو را تأييد مى ‏كنند.

۱۳. هنر نثرپردازى در ترجمه رازى/ محمّد على كوشا

در اين مقاله ترجمه سه سوره حمد، بقره و آل عمران در تفسير ابو الفتوح رازى، در مقايسه با ترجمه سورآبادى و ميبدى مورد بررسى و ارزيابى قرار گرفته و نقاط قوّت و ضعف هر كدام بيان گرديده است. نويسنده، ابتدا وجه تمايز اين سه ترجمه را ـ كه آنها را از ديگر ترجمه‏ هاى قديمى متمايز مى‏ سازد ـ بيان مى ‏دارد و سپس مقاله خويش را با نقل فرازهايى از اين تفاسير و مقايسه آنها ادامه مى ‏دهد.

۱۴. ويژگى‏ هاى دستور تفسير روض الجنان/ دكتر محمّد ايرانى

تفسير روض الجنان علاوه بر جنبه تفسير در ادب فارسى نيز جايگاهى والا دارد و نمونه ‏اى زيبا اثر نثر پارسى سده ششم هجرى است.

  نويسنده اين مقاله به بررسى جنبه‏ هاى ادبى و ويژگى ‏هاى دستورى تفسير ابو الفتوح پرداخته و در پايان آن به نتايجى در خور دست يافته است. اين نتايج چنين ‏اند:

  با نگاهى به ساختار دستورى اين تفسير نامور و بررسى ويژگى‏ هاى آن در سطح صرفى و نحوى به اين برآيند مى ‏رسيم كه در نثر ابو الفتوح و البتّه در مباحث لغوى، فقهى و كلامى، عبارات شيوا، واژگان كهن، دستورمندى جملات و عوالم گسترده و فضاهاى شورانگيز شاعرانه، اندک ياب است؛ در حالى كه در قصه ‏هاى مندرج در متن تفسير، اين ويژگى ‏ها به وضوح ديده مى‏ شود.

  هر چند كه گاهى ابو الفتوح، كلمات ويژه تازى و به ويژه قيود را، بى ‏آن‏كه دليل خاصّى در ميان باشد و يا ضرورت و الزامى در كار، در جملات فارسى به كار مى ‏دارد، اما با اين حال كثرت واژگان تازى به شيوايى و دل انگيزى نثر لطمه نزده، ابو الفتوح از هنجار دستور زبان فارسى عدول نكرده است.

  با وجود نثر روان، ساده و بى آرايه و پيرانه اين تفسير، ترديدى نداريم كه ابو الفتوح، اگر خود اراده مى ‏كرد از پرداختن به نثر موزون و حتّى مصنوع و آوردن سجع و موازنه ناتوان نبوده است؛ چنان‏كه وى در آغاز برخى فصل ‏هاى كتاب، البتّه به صورتى نادر، نثرى نزديک به نثر ميبدى در كشف الاسرار و شبيه به كلام خواجه عبدالله‏ انصارى دارد، و چه بسا ذوق و شوق و شميم عارفانه از آن هويداست.[۱]

۱۵. ويژگى‏ هاى نثر ابو الفتوح رازى/ دكتر على رضا نبى لو

در اين مقاله ويژگى ‏هاى سبكى تفسير ابو الفتوح رازى به شكل التقاطى (ويژگى ‏هاى شخصى و دوره ‏اى) مورد بررسى قرار گرفته است.

  ابتدا كلياتى درباره تفسير و سبک و زيان آن مطرح مى ‏شود. در اين قسمت از ديدگاه ‏هاى فضلايى كه درباره زبان و سبک اين تفسير تحقيق كرده ‏اند، بهره گرفته شده است. بعد از كليات، به ويژگى‏ هاى زبانى (آوايى، لغوى، نحوى ـ دستورى) تفسير ـ كه بحث اصلى مقاله است ـ و سپس به ويژگى ‏هاى ادبى و فكرى آن پرداخته شده است.

۱۶. بررسى سبک تفسيرى ابو الفتوح رازى/ حشمت الله‏ آذر مكان

تفسير ابو الفتوح رازى، علاوه بر ارزش ‏هاى گوناگون از جمله ارزش تفسيرى، دينى و مذهبى، از نظر ادبى نيز داراى اهميت است. از لابه ‏لاى اين اثر ارجمند نكات سبک‏ شناسانه مهمى را مى ‏توان استخراج كرد. نويسنده مدعى است كه اگر استقراى تامى صورت پذيرد، بسيارى از لغات اصيل فارسى بازشناخته خواهد شد.

  وى سپس، به شيوه سبک ‏شناسان، سبک اين كتاب را در سه سطح كلى زبانى، ادبى و فكرى بررسى كرده و بيشتر بر جنبه ‏هاى ادبى و زبانى تأكيد كرده است.

۱۷. بازتاب امثال عربى در تفسير ابو الفتوح رازى/ دكتر عباس نقيئى

ابو الفتوح رازى براى تأثير گذارى بيشتر تفسير خود، از همه عناصر ادبى، از جمله امثال عربى و فارسى كرده است. استفاده از زبان كهن فارسى و آميختگى آن به عبارات فنى و گاه ديرياب عربى موجب شده كه اين تفسير، بيشتر مورد توجه و مراجعه اديبان قرار گيرد.

  در اين مقاله، به ذكر مهم‏ ترين امثال عربى ـ كه در مجلدات مختلف اين تفسير مورد استفاده قرار گرفته ـ به شكل الفبايى و با بيان فضاى كاربرد اين امثال پرداخته شده و مبناى آن نمايه تفسير روض الجنان چاپ آستان قدس رضوى بوده است.

۱۸. ادبيات ابو الفتوح رازى/ حسين عظيم زاده

در اين نوشتار، پس از بيان ديدگاه عالمان درباره ابو الفتوح، به بررسى صنايع لفظى در روض الجنان، خصوصيات دستورى، لغوى و سبک تفسير، كاربرد اشعار فارسى در تفسير و ارزش ادبى آنها پرداخته و نمونه ‏هايى از كاربردهاى مختلف آن مورد اشاره قرار گرفته است.

  سپس نويسنده، به اشعار و شواهد عربى تفسير اشاره كرده و خلاصه و گزيده ‏اى از ترجمه اشعار را در چاپ دوازده جلدى مرحوم شعرانى ارائه نموده است.

 ۱۹. كاركرد واژگان ديرينِ در گزارش‏ نامه مينوى/ دكتر محمّد ايرانى

متون كهن فارسى، ميراث ارزشمند پيشينيان دانشور و نياكان انديشمند ما به شمار مى ‏آيند. اين آثار بازمانده، شايسته ‏ترين نمايندگان زبان و ادبيات و حتى فرهنگ ادوار خويش ‏اند. از ميان اين عرايس پارسى، دسته ‏اى شاهد پر تراز و بنازند كه چون پرى رويان، هنوز از پريدگان رازند. اين دفاتر قدسى كه ترجمان جان جهان‏ اند، گزاره‏ ها و تفسير قرآن ‏اند.

  بر هر برگ از اين نامه ‏هاى نگارين، چندين و چند واژه ديرين و شيرين، خوش نشسته و به تردستى تمام، نقش بسته است.

  ميناگران سخن در گزارش اين نامه مينوى، هر واژه طرفه را با ظرافت و لطافت خاصى، به پاک دستى و امانت به كار داشته‏ اند تا از اين راه حلاوت كلام عالى را با طروات زبان پارسى در هم آميزند.

  براى سنجش عيار سخن اين سره گويان و طرز نگارش تفاسير آنان از كلام الله‏، به ناگزير مى ‏بايد به شناخت شيوه‏ هاى واژه گزينى، براى سازى و بازيگردانى آواها، در اين آثار روى آورد.

  در بررسى سبک شناسانه يک اثر ادبى، مطالعه ويژگى ‏هاى زبانى (لغوى، آوايى، و نحوى)، يكى از وجوه قابل پژوهش است. اساساً زبان و كاركردهاى آن در سطح واژه ‏سازى، آواشناسى و ساختار نحوى جمله‏ ها، از مميّزه ‏هاى شناخت سبک نثر يک اثر است. به انگيزه مطالعه زبانى ـ لغوى متون منثور كوشش شده است تا در اين مقاله، نمونه ‏هايى از واژگان كهنه و سره پارسى از كهن‏ ترين تفسير شيعى، يعنى تفسير گرانقدر روض الجنان و روج الجنان ابو الفتوح رازى، فراروى علاقه ‏مندان نهاده و شناسانده شود.

۲۰. آيه بسم الله‏ الرحمن الرحيم در تفسير ابو الفتوح رازى/ دكتر شاهرخ محمّد بيگى

شيخ ابو الفتوح رازى به توضيح و تفسير آيت تسميه عنايتى ويژه داشته است. در اين مقاله ديدگاه ابو الفتوح درباره ويژگى‏ هاى گوناگون اين آيه درج شده و چنين نتيجه‏ گيرى شده است:

۱. ترجمه اين آيه را به دو صورت آورده است:

الف) به نام خداوند بخشنده مهربان، ۸۱ مرتبه

ب) به نام خداوند بخشاينده مهربان، ۳۱ مرتبه

۲. براى كلمه «آيه» چهار معنى ذكر كرده است:

 الف) علامت؛ ب) رساله؛ ج) جماعت؛ د) عجيبه.

۳. بر طبق اخبار و روايات، براى قرائت آيه بسمله ثواب و فضيلت قايل است.

۴. براى تفسير آيات قرآن چهار وجه قايل است و آيه بسمله را جزء آيات محكم معرفى نموده است.

۵. بين تفسير و تأويل آيات قرآن قايل به فرق است و اين گونه تعريف نموده است:

الف) «تفسير علم سبب نزول آيه باشد و علم به مراد خداى از آن لفظ تعاطى آن نتوان كردن، الاّ از سماع آثار».

ب) «تأويل چون كسى عالم باشد به لغت عرب و علم اصول را متقن باشد، او را بود كه حمل آيه را بر محتملات لغت كند چون قطع نخواهد كردن در اصول و بر احتمال بخصوص و قطع نكند و بر مراد خداى، الاّ به دليل».

۶. «بسم الله‏ الرحمن الرحيم» يک آيه از هفت آيه فاتحة الكتاب و جزء آيات قرآن مجيد و نيز يک آيه از ديگر سُوَر قرآن است.

۷. بر طبق روايات، جهر به «بسم الله‏ الرحمن الرحيم» را در نمازها و مواضع جهر، واجب و در مواضع اخفاتِ قرائت، مستحب دانسته است.

۸. در توضيح و تفسير آيه «بسم الله‏ الرحمن الرحيم» در سوره حمد به تفصيل به اين مباحث پرداخته است:

الف) معانى حروف «باء» و رسم الخط آن؛

ب) تفسير كلمه «اسم» وبحث استدلالى راجع به اشتقاق آن؛

ج) تفسير كلمه «الله‏» و بيان اقوال علما درباره اشتقاق آن؛

د) تفسير كلمات «رحمن» و «رحيم» و بيان تفاوت معنايى اين دو با يكديگر بر اساس علم صرف، اخبار و روايات، اقوال علما.

۲۱. معرفى اجمالى سوره ‏هاى قرآن در ابو الفتوح رازى/ مهدى عسكر آبادى

ابو الفتوح در مقدمه كوتاه و پر مغز تفسير خود به پاره‏ اى از مطالب علوم قرآنى ـ كه سهمى به سزا در فهم قرآن كريم دارد ـ اشاره مى ‏كند. مقدمه ابو الفتوح شامل هفت فصل مى‏ باشد:

۱. اقسام معانى و مفاهيم قرآن و وجوه تفسير؛

۲. اقسام آيات قرآن: محكم و متشابه، ناسخ و منسوخ، عام و خاص؛

۳. نام ‏هاى قرآن و معانى آنها؛

۴. در معنى سوره و آيه و كلمه و حرف؛

۵. در ثواب خواننده قرآن؛

۶. فضل علم قرآن و رغبت در وى؛

 ۷. معنى تفسير و تأويل.

  ابو الفتوح با خاتمه ‏اى بسيار مفيد و كوتاه نيز در بيان اقوال در مورد تعداد آيات در مكاتب مختلف، تعداد سُوَر، تعداد سور مكى و مدنى، تعداد كلمات و حروف قرآن و حكمت تكلف شمردن آنها، تفسير شريف خود را به پايان مى‏ رساند. از اين رو نگارنده در اين مقاله بر آن بوده تا با بهره ‏گيرى از ديدگاه ‏هاى شيخ ابو الفتوح رازى، و نيز برخى محققان معاصر، به موضوعات زير بپردازد.

  ۱. نام سور؛ ۲. ساير اسامى سوره؛ ۳. ترتيب نزول؛ ۴. تعداد آيات هر سوره؛ ۵. تعداد كلمات و حروف هر سوره؛ ۶. مكّى و مدنى بودن سور.

  به علاوه، اين مطالب در پايان اين مقاله در قالب جدول آمده است.



[۱]. همان، ج ۱، ص ۱؛ ج ۲، ص ۲۳۲ ـ ۲۳۳.