مهمترین آثار شریف مرتضی در دانش کلام، در گفتگو با دکتر حسن انصاری
حسن انصاری، پژوهشگر ارشد علم کلام و فلسفه اسلامی در دانشگاه آزاد برلین (انستیتوی مطالعات اسلامی) و مدرس اصول فقه و تاریخ علم کلام در این دانشگاه است. وی همچنین "عضو وابسته" مرکز ملی پژوهش‌های علمی فرانسه (بخش مطالعات ادیان کتاب) و نیز عضو انجمن بین المللی تاریخ علوم و فلسفۀ عربی و اسلامی (پاریس) است.
ایشان با دبیرخانۀ کنگرۀ بین‌المللی سید مرتضی علم الهدی نیز همکاری دارد. مجموعه مقالات ایشان در باره شخصیت و آثار سید مرتضی علم الهدی و نیز تصحیح دو اثر از سید مرتضی با عناوین: «اجوبة الطرابلسیات الأولی» و همچنین «اجوبة المسائل السلاریه» در دست آماده سازی است. این دو کتاب از مهم ترین آثار شریف مرتضی در دانش کلام است که بر اساس نسخه‌های نویافته در حال انجام است. در ادامه، توضیحات جامع ایشان را در باره این دو اثر ببینید:
یکی از آثار ارزشمند شریف مرتضی که تاکنون محل توجه و عنایت نبوده، «جوابات المسائل السلّاریة» است. این کتاب مجموعه ای است از پاسخ های تفصیلی به هشت پرسش در زمینه علم کلام که همگی مرتبطند با مقولات فلسفی و دقیقه این دانش و باید آنرا از مهمترین آثار کلامی شریف مرتضی به حساب آورد؛ کتابی که در واقع نماینده گرایشات بهشمی این دانشمند برجسته امامی مذهب است. از المسائل السلاریة نسخه های متعددی باقی است؛ عمدتاً متأخر اما شگفتا که تاکنون مورد عنایت قرار نگرفته و به چاپ نرسیده است. این در حالی است که پیش از این از وجود نسخه ای کهن با تاریخ ۶۷۶ ق در کتابخانه آستان قدس هم اطلاع داشتیم (ضمن "جواب مسائل"، نسخ ۶۷۶ ق؛ نک: فهرست الفبایی آستان قدس، ص ۱۷۳. علاوه نسخه کهنسالی هم در ضمن مجموعه ای از مسائل شریف مرتضی در موقوفه آل الشیخ أسد الله التستری در کاظمین موجود بوده است؛ نک: الفوائد الرجالیة سید مهدى بحر العلوم، ج ۳ ص ۱۵،حاشیه. کهن ترین نسخه این کتاب در برلین است که از آن در کنار دیگر نسخه های دستیاب کتاب، در تصحیح اثر بهره گرفته ایم). از المسائل السلاریة در فهرستهای سه گانه کهن آثار شریف مرتضی نامی نیامده است (یعنی در فهرست های بصروی، نجاشی و شیخ طوسی). اما از دیگر سو می دانیم که بخشی از آن در ملحقات امالی او درج شده است. ظاهراً در نسخه های ملحقات امالی خللی در این مورد وجود دارد و از اینرو تمامی متن این مسائل در این نسخه ها دیده نمی شود. احتمال دیگر آن است که تنها بخشی از آن برای درج در تکمله امالی در نظر گرفته شده بوده است. تنها ابن شهرآشوب از این کتاب، ذیل عنوان المسائل السلاریة نام برده است (نک: معالم العلماء، ص ۷۰). المسائل الدیلمیة که طوسی (فهرست، ص ۲۸۹) از آن نام برده با توضیح ابن شهرآشوب معلوم می شود که در فقه بوده و ربطی به مسائل سلار دیلمی ندارد. توضیح اینکه پرسش ها در کتاب اجوبة المسائل السلاریة در واقع از سوی سلار بن عبد العزیز الدیلمی، فقیه و متکلم نامدار و از مهمترین شاگردان شریف مرتضی مطرح شده است و البته از خود پرسشها که گاه به صورت تفصیلی مطرح شده اند، جایگاه او در دانش کلام روشن می شود. می دانیم که او کتابی در مباحث جواهر و اعراض داشته که با مطالبی که در این مسائل مورد گفتگو مطرح کرده کاملاً پیوند دارد (نک: الذریعة إلى تصانیف الشیعة، ج۲، ص۸۳ تا ۸۴؛ همان، ج۵، ص ۲۲۳؛ همان، ج۲۰، ص ۳۵۲؛ أعیان الشیعة، ج۷، ص ۱۷۱). سید محمد مهدی محقق بحرالعلوم در الفوائد الرجالیة (ج ۳ / ص ۱۳ – ۱۶) با اشاره به این کتاب و مقدمه شریف مرتضی بر آن از دانش سلّار الدیلمی به استناد همین کتاب ستایش می کند: "...وناهیك بهذا النعت له من السید ، ولعمری لقد سأل هذا الفاضل فی مسائله المذكورة عن أمور عویصة بتحریر متقن سدید یدل على كمال فضله واقتداره فی صنعة الكلام وغیره ، وقد تعمق السید الأجل المرتضى بما یعلم منه مقدار فضیلة السائل وتمهره وتسلطه على العلم، وقد كان سؤاله عن ذلك حال تحصیله على السید وقراءته علیه."
در آغاز پاسخ های کتاب، شریف مرتضی درباره پرسش کننده چنین تعبیری را بیان می کند: ".... و قد وقفت على ما أنفذه الأستاد أدام الله عزه من المسائل و سأل بیان جوابها و وجدته أدام الله تأییده ما وضع یده فی مسألة الا على نكتة و موضع شبهة و أنا أجیب عن المسائل معتمدا للاختصار و الإیجاز من غیر إخلال معهما ببیان حجة أو دفع شبهة ..."
سلار نیز پرسش‌های خود را با این مطلب آغازین شروع می کند: "أنعم الله تعالى على الخلق بدوام سیدنا الشریف الأجل المرتضى علم الهدى أطال الله بقاه و أدام علوه و سموه و بسطته و كبت أعدائه و حسدته و الألسن تقصر عن أداء شكرها و المتن یضعف عن تعاطى نشرها فلا أزال الله عنا و عن الإسلام ظله و حرس أیامه من الغیر، و بعد فمن كان له سبیل إلى إلقاء ما یعرض له و یختلج فی صدره من الشبهة إلى الخاطر الشریف و استمداد الهدى من جهته فلا معنى لإقامته على ظلمتها و الغایة اقتباس نور الله سبحانه لیقف على الطریق النهج و السبیل الواضح و الصراط المستقیم و الخادم و إن كان متمكنا من إیراد ذلك فی المجلس الأشرف و أخذ الجواب عنه على ما جرت به عادته فإنه سائل الإنعام بالوقوف على هذه المسائل و إیضاح ما أشكل منها لیعم النفع بها فیحصل بذلك المبتغی بمجموعة من الوقوف على الحق و عموم النفع للمؤمنین كافة و التنویه باسم الخادم، و لیرى سیدنا الشریف المرتضى علم الهدى أدام الله قدرته فی ذلك علوه إن شاء الله تعالى."
از اینجا معلوم می شود که سلار الدیلمی در مجالس شریف مرتضی شرکت می کرده، شاید همان مجالس کلامی و "نظر" محوری که نهایتاً در امالی صورت مکتوب یافته است؛ اما او به جای طرح پرسش ها به طریق معمول در آن مجالس، این پرسش ها را به شکل مکتوب و مستقل برای استاد تقدیم داشته بوده است و بنابراین به همین دلیل هم شاید در پایان امالی تصمیم گرفته شده بوده که این مسائل و پاسخ های آن در تکمله امالی درج شود.
از المسائل السلاریة و پاسخهای آن تنها مجموعاً سه پرسش و پاسخ در تکملة الامالی مرتضی و نیز به صورت پراکنده در رسائل چاپی شریف مرتضی به چاپ رسیده است. متأسفانه به دلیل پراکنده شدن تعدادی از اجوبه مسائل شریف مرتضی در ضمن مجموعه های مسائل و رسائل او در نسخه های خطی، این کتاب تاکنون مورد توجه قرار نگرفته بوده و به طور اتفاقی تنها سه قسمت آن و تحت عناوین دیگری جز مسائل سلاریة، در رسائل الشریف المرتضی منتشر شده است؛ این در حالی است که این اثر حقیقتاً از مهم ترین آثار کلامی شریف مرتضی است. در اینجا فهرستی از موضوعات مطرح شده در این کتاب را که در ضمن هشت پرسش مطرح شده اند، ارائه می دهیم:
پرسش نخست در رابطه با توضیح اینکه چرا جوهریت جوهر به فاعل آن نیست.
پرسش دوم در رابطه با این است که قدرت مستوجب حال برای محل قدرت نمی شود و بل موجب حال است برای قادر جملةً. در واقع قادر قادر است به جملگی قادر / حی و نه صرفاً به واسطه اجزاء محل قدرت.
پرسش سوم در حقیقت مربوط است به همین پرسش سابق منتهی در رابطه با صفت حیاة.
پرسش چهارم در رابطه با این موضوع است که اعتبار در اختصاص عرضی به محلش به فاعل نیست و لو اینکه مخالف شرط کند که منظورش از فاعل، فاعل غیر قاصد است.
پرسش پنجم در رابطه با رد عقیده منجمان است درباره تأثیر کواکب بر حوادث. این پرسش و پاسخ آن در ملحقات امالی و به عنوان یکی از مسائل سلاریة دیده می شود (۳/ ۳۸۴ به بعد). نیز مستقلاً در مجموعه رسائل شریف مرتضی و به عنوان یک مسئله چاپ شده است (۲/ ۳۰۱ به بعد. با اشاره ای مبهم به مسائل السلاریة و اینکه آن در کتاب غرر ودرر مرتضی آمده است).
پرسش ششم درباره خواب و ماهیت آن و مسائل کلامی وابسته به آن در رابطه با جنس و فاعل آن است. این پرسش و پاسخ آن نیز در ملحقات امالی و به عنوان یکی از مسائل سلاریة دیده می شود (۳/ ۳۹۲ به بعد). نیز مستقلاً در مجموعه رسائل شریف مرتضی و به عنوان یک مسئله بدون اشاره به مسائل سلاریة چاپ شده است (۲/ ۹ به بعد. در اینجا اشاره ای به نام المسائل السلاریة و یا وجود آن در الغرر والدرر/ امالی مرتضی نشده و تنها گفته شده ششمین مسئله از مسائل که آشکارا نظر به اجوبه مسائل السلاریة دارد).
مسئله هفتم در رابطه با مسئله "نظر" است و ترادف ادله. این رساله را پیشتر در کتاب بررسی های تاریخی مورد تحلیل قرار داده ایم. این مسئله در امالی دیده نمی شود اما در رسائل (۲/ ۱۴۷ به بعد) و با عنوان "توارد الأدلة" به چاپ رسیده است، بدون اشاره به مسائل سلاریة.
پرسش هشتم در رابطه با تحلیل کلامی "اراده" است در خبر و امر و دیگر اقسام خطابات. پرسش در واقع این است که مؤثر در اینکه جمله ای خبری باشد و یا امری آیا خود متکلم است که اراده کند و یا خود اراده مناط تأثیر را دارد. عقیده ای که شریف مرتضی رد کرده این است که شرط اینکه هر جزیی، جزیی از خبر قلمداد شود این است که هر جزیی از خبر مقارن با اراده ای باشد.
چنانکه ملاحظه می شود، اجوبة المسائل السلاریة مجموعه ای است کاملاً در مباحث دقیق کلامی و به ویژه در موضوع جواهر و اعراض مختلف و مسئله تأثیرات و مؤثرات. همه این مباحث جزء مهم ترین موضوعات مورد بحث در میان متکلمان معتزلی و به ویژه بهشمی بوده است. شریف مرتضی در پاسخ به این پرسشها که خود بسیار دقیق و نسبتاً در ضمن پرسشی طولانی (که خود نشانگر عمق اطلاع پرسش کننده یعنی سلار دیلمی است) مطرح شده، به دقت مباحثی را تفصیلاً و با مشی بهشمی پاسخ داده است. البته شریف مرتضی از این نوع مسائل در کتاب الملخص خود هم بحث‌هایی را ارائه داده اما پاسخهای او در اجوبه المسائل السلاریة بسیار دقیقتر و تفصیلی تر و ناظر به شبهات و ردیه‌هاست.
از آنچه گفتیم معلوم می شود که تنها از مجموعه هشت پرسش و پاسخ کتاب اجوبة المسائل السلاریة، تاکنون تنها مسئله های پنجم و ششم و هفتم به چاپ رسیده و ما بقی کتاب همراه مقدمه آن تاکنون منتشر نشده است.
یکی دیگر از آثار سیّد مرتضی «أجوبة المسائل الطرابلسیة الأولی» است. طبق آنچه در فهرست های متقدم آثار شریف مرتضی و به ویژه فهرست بصروی (چاپ شده در ادب المرتضی) گفته شده، او چهار دفتر مختلف در پاسخ پرسش های رسیده از طرابلس داشته که از آنها تاکنون دو دفتر دوم و سوم شناخته بود و نخستین و چهارمین مفقود فرض می شد. دفتر نخست بنابر گزارش بصروی، در ۱۷ مسئله بوده است. در بررسی نسخه های مختلف مجموعه رسائل شریف مرتضی، به مجموعه نخستین این رسائل برخوردم که متأسفانه با وجود اینکه از آن چندین نسخه در اختیار است، تاکنون محل توجه قرار نگرفته بوده است. آنچه من در این نسخه ها تاکنون دیده ام البته شامل شانزده مسئله است و در پایان، نسخه ها نقص دارند. با این وصف این کتاب، دفتری است به نسبت پر برگ که تنها در یکی از نسخه های آن شامل پنجاه برگ است. این دفتر از مهم ترین مجموعه های اجوبه مسائل شریف مرتضی است؛ به دلیل اینکه مشتمل بر تعدادی از مهم ترین مسائل کلامی و ردی تفصیلی بر عقاید معتزله درباره امامت و نیز مهم تر از آن شامل مهم ترین بحث‌های شریف مرتضی درباره عدم تحریف پذیری قرآن است که متأسفانه تاکنون محل استناد علمای شیعه در برابر مخالفان جز آنچه اشاره ای به مطالب آن در مجمع البیان طبرسی (۱/۴۳) دیده می شود، قرار نگرفته بوده است. لازم به ذکر است که تنها پیش از این چهار مسئله نسبتاً کوچکتر این کتاب؛ یا در بخش تکملة الأمالی شریف مرتضی و یا در "رسائل الشریف المرتضی" به چاپ رسیده بود که البته ذیل عنوان طرابلسیات نیست و به صورت پراکنده اینجا و آنجا و در لا به لای رسائل و مسائل خطی شریف مرتضی پراکنده شده بوده است. فهرست این دفتر از این قرار است:
۱ ـ مسئله "نص" در امامت و متعلقات دقیق و جزیی درباره آن از نقطه نظر کلامی؛ در رد بر معتزله.
۲ ـ باز در رد بر معتزله، در مسئله انتخاب امام و مسئله عصمت امام در ارتباط با ضرورت انتخاب و یا نص بر امام.
۳ ـ ردیه بر معتزله در ارتباط با مبحث انتخاب مفضول در امامت.
۴ ـ بحث کلامی دقیق در رابطه با موضوع هیولی و رد بر فلاسفه که البته این بخش پیش از این در امالی (۳/ ۳۴۴ به بعد) و نیز در ضمن رسائل الشریف المرتضی (۳/ ۳۲۹ به بعد) مستقلاً منتشر شده و ما قبلاً در این سایت یادداشتی به آن اختصاص دادیم و متن آنرا منتشر کردیم.
۵ ـ ردیه بر زیدیه درباره امامت امامان مورد اعتقاد امامیه.
۶ ـ بحث درباره معنی "عصمت" در انبیاء و امامان. این مسئله پیشتر در تکمله امالی (۳/ ۳۴۷ به بعد) و نیز در ضمن رسائل الشریف المرتضی (۳/ ۳۲۵ به بعد) منتشر شده است.
۷ ـ بحثی درباره خبر ابن السکیت و روایت از امام رضا در ارتباط با معجزات انبیاء که بحث تکمیلی آن در ضمن طرابلسیات ثانیه (ضمن رسائل الشریف المرتضی، ۱/ ۳۴۷ به بعد) آمده اما آنچه در دفتر اول آمده تاکنون منتشر نشده است.
۸ ـ بحثی مفصل درباره عالم ذرّ.
۹ ـ بحث اخبار و روایات درباره مدح و ذم اشیاء و خوراکی ها به تناسب پذیرش و یا عدم پذیرش ولایت. این بخش پیش از این در ضمن تکمله امالی(۳/ ۳۴۹ به بعد) منتشر شده بود.
۱۰ ـ بحث بسیار تفصیلی درباره رد تحریف قرآن که به بسیاری از جوانب مختلف مسئله در آن پرداخته شده است.
۱۱ ـ درباره روایت"لو اطلع أبو ذرّ علی ما فی قلب سلمان لقتله" که پیش از این در تکمله امالی (۳/ ۳۹۶ به بعد) منتشر شده بود.
۱۲ ـ بحثی درباره حقیقت انسان از نقطه نظر کلامی.
۱۳ ـ درباره موازنه اعمال در قیامت و بحث درباره آن از نقطه نظر کلامی.
۱۴ ـ بحثی در این موضوع که با وجود اینکه از نقطه نظر کلامی مناط در عظمت عمل مشقت انجام آن است، چرا صلاة را در اذان (در عبارت: حی علی خیر العمل) بهترین عمل خوانده اند، در حالی که جهاد مشقّت بیشتری می طلبد.
۱۵ ـ در مورد اینکه چطور تکفیر کننده حضرت امیر را باید کافر خواند، در حالی که رفتار حضرت امیر با خوارج بر این اساس نبود.
۱۶ ـ باز بحثی بسیار مطول درباره حقیقت انسان از نقطه نظر کلامی و جزییات بحث درباره حقیقت "حی فعال".
از نقاط بسیار جالب توجه این دفتر باید به نقل‌های نسبتاً زیاد شریف مرتضی از متکلمان معتزلی و امامی و از جمله مباحثی درباره ابن قبه و آل نوبخت اشاره کنیم.
از رهگذر ایام ـ حلقه کاتبان
